Actinidia - aktinidia, mini kiwi

Aktinidie są pnączami o wijących pędach, które uprawia się ze względu na ich walory ozdobne i smaczne owoce. Są stosunkowo mało wymagające, łatwe w uprawie i odporne na choroby oraz szkodniki, ponadto dobrze znoszą warunki miejskie.

Rośliny z rodzaju Actinidia (aktinidia) występują w krajach Dalekiego Wschodu od Mandżurii do Jawy. Owocem aktinidii jest jagoda, podobnie jak u popularnych u nas pomidorów czy agrestu i tak jak u większości gatunków wytwarzających jagody, owoce aktinidii są jadalne i smaczne. Aktinidia jest najczęściej rośliną dwupienną tzn. na jednych roślinach występują kwiaty męskie a na innych żeńskie.

Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem aktinidii jest Actinidia deliciosa (aktinidia smakowita) wytwarzająca charakterystyczne, smaczne owoce - popularne kiwi. Aktinidia smakowita wywodzi się od Actinidia chinensis (aktinidia chińska) pochodzącej z doliny rzeki Jangcy w środkowych Chinach. W początkach XX w sprowadzono ją do Nowej Zelandii, gdzie nadano jej nazwę kiwi (ze względu na podobieństwo jej owoców do nielatającego ptaka kiwi), która zastąpiła początkową nazwę - chiński agrest.

Obecnie aktinidia uprawiana jest na skalę produkcyjną we Włoszech, Hiszpanii, Grecji, Francji oraz w Nowej Zelandii, Stanach Zjednoczonych, Japonii, Izraelu i Chile. Deserowe odmiany aktinidii chińskiej są wrażliwe na mrozy i przemarzają przy około -10^oC. Najodporniejsza odmiana tego gatunku - obupłciowa 'Jenny', wytrzymuje wprawdzie do -15^oC, ale wydaje owoce małe i niezbyt smaczne.

W Polsce w sprzedaży dostępna jest także bardzo dekoracyjna Actinidia pilosula (aktinidia drobnowłosa) o przebarwiających się, jak u aktinidii pstrolistnej, wąskich liściach i intensywnie różowych kwiatach. Wytrzymuje mrozy do około -18^oC (strefa 7), dlatego można uprawiać ją tylko w najcieplejszych częściach kraju pod warunkiem starannego okrycia na zimę lub w ogrodach zimowych.

Znacznie wytrzymalszymi gatunkami, które mogą być uprawiane w naszym klimacie, są Actinidia arguta (aktinidia ostrolistna), w zależności od odmiany wytrzymująca mrozy od -23^oC do -35^oC. oraz Actinidia kolomikta (aktinidia pstrolistna), znosząca mrozy do -40^oC. Obie te rośliny traktowane są często jako pnącza ozdobne, stanowiące świetną osłonę płotów, murów, pergoli i altan. Oba gatunki wydają smaczne owoce, które choć znacznie mniejsze niż u aktinidii smakowitej, można jeść razem za skórką. Rozmiarem przypominają one owoce agrestu czy deserowych winorośli.

W ogrodach działkowych i na plantacjach sadowniczych, największe zastosowanie mogą mieć odmiany aktinidii ostrolistnej, znanej również pod nazwą mini kiwi. Mają one dość duże, smaczne owoce, które są stosunkowo trwałe i łatwe do przechowywania. Aktinidia ostrolistna do wydania owoców wymaga około 150 dni bez przymrozków. Z jednej dorosłej rośliny można uzyskać 10-20 kg owoców.

Oglądaj film o plantacji towarowej aktinidii w Polsce... 

Aktinidia ostrolistna rośnie silnie, w ojczyźnie dorastając do 30-50 m, a u nas do 4-8 m. Młode pędy są brązowe, starsze - jasnoszare. Liście są szeroko-jajowate, zielone, w połowie października przebarwiają się na żółto i opadają.

W Polsce dostępne są następujące odmiany aktinidii ostrolistnej:

• 'Ananasnaya' - uznawana za najlepszą odmianę na plantacje. Ma owalne owoce około 3 cm długości i 2,5 cm szerokości, z brązowoczerwonym rumieńcem w miejscach nasłonecznionych, bardzo smaczne, aromatyczne, nadających się do jedzenia za skórką. Owoce dojrzewają w początku października. Rozpoczyna owocowanie w 3-4 roku. Wytrzymuje mrozy do około –28^oC;

• 'Bingo'^PBR - polska, świetnie owocująca odmiana o smacznych i aromatycznych owocach z ananasowym posmakiem. Owoce mają atrakcyjny różowy rumieniec, a w środku są soczyście zielone. Polecana na plantacje i do ogrodów przydomowych;

Aktinidia pstrolistna jest częściej uprawiana ze względu na walory dekoracyjne oraz bardzo dużą odporność na mróz (strefa 4-8). Wiosną liście Actinidia kolomikta przebarwiają się częściowo na biało. Z czasem jasne przebarwienia różowieją, co sprawia, w maju - czerwcu liście są trójbarwne: zielone u podstawy, białe w środku i intensywnie różowe na końcach. Najefektowniej wybarwiają się liście egzemplarzy męskich rosnących w miejscach mocno nasłonecznionych.

Owoce Actinidia kolomikta są mniejsze niż u odmian Actinidia arguta, mają około 2 cm długości, są smaczne, soczyste, słodkowinne. Z jednej rośliny można uzyskać 10 kg owoców. Aktinidia pstrolistna do wytworzenia owoców potrzebuje około 130 dni bez przymrozków. Owoce dojrzewają w sierpniu i od razu opadają, co znacznie ogranicza szersze stosowanie tej rośliny dla celów konsumpcyjnych.

Rośliny aktinidii pstrolistnej wytwarzają substancje atrakcyjne dla kotów, które lubią gryźć liście i rozdrapywać pędy, dlatego przez pierwsze trzy lata uprawy dobrze jest podstawę zabezpieczyć siatką. Przy pełnym zahartowaniu wytrzymuje nawet -40^oC.

W Polsce znanych jest kilka odmian aktinidii pstrolistnej:

Uprawa

Jeśli wybierzemy do uprawy odmianę dwupienną, trzeba posadzić w pobliżu siebie (najlepiej w odległości 3-5 m) roślinę męską i żeńską. Sadząc większą liczbę aktinidii wystarczy posadzić jedną roślinę męską na 5-8 roślin żeńskich, mogą być różnych odmian, ale tego samego gatunku, np. obsadzając dużą altanę można posadzić jedną roślinę męską 'Weiki' M i po jednej sztuce z odmiany: 'Jumbo', 'Geneva', 'Purpurna Sadowa' i 'Rogów'. Przy większych założeniach należy pamiętać, że rośliny męskie powinny być rozmieszczone możliwie równomiernie między żeńskimi oraz kwitnąć w podobnym czasie. Mając miejsce tylko na jedną roślinę, najlepiej w jeden dół posadzić zarówno roślinę męską jak i żeńską. Można także posadzić odmianę obupłciową (może być zawodna) lub na roślinie żeńskiej zaszczepić pęd męski. Aktinidia ostrolistna kwitnie na przełomie maja i czerwca, ma kwiaty małe (średnicy 1-2 cm), białe. Aktinidia pstrolistna kwitnie 7-14 dni wcześniej niż ostrolistna, ma kwiaty mniejsze, lekko, cytrynowo pachnące. Kwiaty męskie zebrane są w grona po kilkanaście sztuk, kwiaty żeńskie osadzone są pojedynczo lub zebrane po 2-3. W kwiatach żeńskich wykształcony jest wyraźny, duży słupek otoczony pręcikami nie zawierającymi pyłku. Kwiaty żeńskie są zdolne do zapylenia przez 9-10 dni. Kwiaty męskie zawierają dobrze wykształcone pylniki, a pyłek w nich zawarty jest zdolny do zapylenia przez 3-4 dni. Od dobrego zapylenia zależy liczba i wielkość owoców. Ważne jest, żeby w pobliżu siebie zakwitły w tym samym czasie kwiaty męskie i żeńskie. Zapylenia dokonują pszczoły i inne owady, a w minimalnym stopniu również wiatr. Kwiaty aktinidii są stosunkowo mało atrakcyjne dla owadów, dlatego musi być ich dużo, aby nastąpiło dobre zapylenie. Gdy nie ma owadów, można dokonać zapylenia ręcznego zrywając świeżo rozwinięty kwiat męski i pocierając nim przez 1-2 sekundy o kwiat żeński. Jednym kwiatem męskim można zapylić około 5 kwiatów żeńskich.

Aktinidie, zwłaszcza gatunki i odmiany bardziej wrażliwe, najlepiej rosną w miejscach ciepłych, dobrze oświetlonych, osłoniętych od wiatru. Należy unikać zastoisk mrozowych, bo aktinidie są wrażliwe na wiosenne przymrozki. Warto pamiętać, że naturalnym rezerwuarem ciepła są duże jeziora lub rzeki. Ściany ogrzewanych domów oddając część ciepła zwiększają szansę przezimowania wrażliwej rośliny. Najlepsze są stanowiska zachodnie i południowo-zachodnie, zacieniowane przez pierwszą połowę dnia. Rośliny są wrażliwe na mróz przez pierwsze 3-4 lata po posadzeniu. Wtedy pomocne będzie obsypywanie podstawy korą czy trocinami i staranne zabezpieczenie na zimę. Uprawy w tunelach foliowych nie są polecane, gdyż wiosną wcześniej rozpoczynają wegetację, co naraża je bardziej na wiosenne przymrozki.

Aktinidia dobrze rośnie na różnych glebach, choć preferuje gleby żyzne, ale lekkie, o miąższości nie mniejszej niż 1-1,5 m. Gleba powinna być zdrenowana, wilgotna, ale nie podmokła, o odczynie lekko kwaśnym do neutralnego; pH powinno wynosić 5-6,5. Ponieważ płytko się korzenią, należy unikać spulchniania gleby. Aktinidię powinno się sadzić tak głęboko jak rosły dotychczas, w doły zaprawione dobrym kompostem lub rozłożonym obornikiem. W czasie uprawy ważne jest silne podlewanie, gdyż aktinidia wymaga dużo wody, zwłaszcza w czasie intensywnego wzrostu lub w czasie gorącej pogody. Aktinidia wymaga zrównoważonego nawożenia makro- i mikroskładnikami. Zaczyna się je stosować od 2 roku po posadzeniu rozsypując równomiernie u podstawy rośliny w odległości 20 - 80 cm od pnia.

Cięcie

Aktinidie możemy pozostawić swobodnemu wzrostowi, traktując je jako rośliny ozdobne i przycinać pędy nadmiernie zagęszczające lub przeszkadzające. Taka roślina rozpocznie owocowanie później i będzie mieć mniej owoców i gorszej jakości. Aby uzyskać możliwie najwięcej ładnych owoców dobrej jakości, powinno się rośliny specjalnie prowadzić i silnie ciąć, pamiętając, że owocują pędy 2 i 3 letnie, prowadzone poziomo.

Na plantacjach produkcyjnych rośliny aktinidii najczęściej prowadzone są po konstrukcjach w kształcie litery "T" (rys. A poniżej). Takie prowadzenie zapewnia najobfitsze owocowanie. W warunkach amatorskich najłatwiej prowadzić je przy drutach rozciągniętych między słupami, przy ścianach czy płotach (rys. B poniżej). Pierwsze 3-4 lata poświęca się na uformowanie roślin, które są długowieczne i mogą rosnąć nawet 50 lat.

W 1 roku wyprowadza się silny przewodnik. W styczniu - lutym (przed rozpoczęciem wegetacji, bo "płacze") przycina się jego wierzchołek 3-5 cm powyżej góry podpór (rys. A2 i B2 poniżej). W 2 roku wybrane, najsilniejsze pędy boczne wyrastające z pędu głównego rozprowadza się na boki, podwiązując do drutów. Zimą przycina się ich wierzchołki tak, aby zostało na każdym po 8-12 pąków (rys. A3 i B3 poniżej). Wiosną wyrosną z nich pędy, które w następnym roku będą owocować. Trzeba je rozprowadzić na boki, a ich wierzchołki przyciąć w sierpniu, aby spowodować zawiązanie licznych pąków kwiatowych (rys. A4 i B4 poniżej). Jesienią zbiera się owoce (rys. AB 5 poniżej), a zimą wycina od 30 do 70% owocujących pędów (rys. AB 6 poniżej), zostawiając u ich podstawy rozgałęzienia, z których wyrosną nowe pędy owocujące. W lecie i zimą każdego roku usuwa się pędy wyrastające z pnia oraz nadmiernie zagęszczające krzew. Cięcie ogranicza nadmierny wzrost i wysilanie się roślin na część wegetatywną, zapewnia przewietrzanie wnętrza rośliny i ułatwia dostęp światła, co sprzyja dojrzewaniu owoców.

Przejdź do filmu instruktażowego o cięciu aktinidii...

Owocowanie

Aktinidie zaczynają owocować najczęściej w 4 roku po posadzeniu. Owoce najlepiej smakują, gdy są już lekko miękkie. Zebrane niedojrzałe mini kiwi szybko miękną i dojrzewają, gdy przechowuje się je z owocami wytwarzającymi etylen, np. jabłkami. Najlepiej zapakować je w woreczek foliowy i pozostawić na parę dni w temperaturze pokojowej.

Owoce mini kiwi pokrywa cienka, gładka skórka, dlatego mogą być jedzone bez obierania. Mogą być jedzone na surowo, dodawane do ciast, galaretek, sałatek i innych potraw urozmaicając znacznie letnie i jesienne posiłki, mogą być suszone jak winogrona (po ususzeniu wyglądem i smakiem przypominają rodzynki), można je mrozić, marynować, wytwarzać z nich wina, nalewki, dżemy lub marmolady.

Owoce aktinidii są bardzo zdrowe, nie zawierają tłuszczu, mają bardzo mało sodu, a dużo potasu oraz różnych mikroelementów w tym cynk, są bogate w witaminy, w tym również w witaminę C. Owoce aktinidii ostrolistnej zawierają około 400 mg% witaminy C, dla porównania cytryny czy pomarańcze zawierają jej około 100 mg%.