Mini Kiwi - towarowa produkcja owoców

Dr hab. Piotr Latocha, profesor nadzwyczajny SGGW

W ostatnich latach coraz większą popularność w wielu krajach w tym Polsce zyskuje towarowa uprawa aktinidii ostrolistnej (A. arguta) dla jej owoców zwanych MiniKiwi lub Kiwiberry. Aby osiągnąć w uprawie MiniKiwi zadowalające rezultaty należy przede wszystkim starannie dobrać stanowisko uprawy i posadzić dobre odmiany. W późniejszym okresie kluczowa jest właściwa technologia uprawy, zbioru owoców i traktowania ich po zbiorze.

Systematyka i występowanie

Rodzaj aktinidia (Actinidia) należy do rodziny aktinidiowatych (Actinidiaceae) i według najnowszych badań liczy 55 gatunków (Li i in. 2009). Ojczyzną większości z nich jest kontynent azjatycki. Rodzaj znany jest w świecie głównie dzięki owocom Kiwi (A. chinensis var. deliciosa). Uprawa towarowa tego gatunku w naszym klimacie jest niemożliwa gdyż krzewy marzną przy temperaturze -12(15)° C. W cieplejszych rejonach Polski mogą one być uprawiane amatorsko w grodach czy na działkach jednak wymagają okrywania na zimę. Z powodzeniem jednak można w naszym klimacie uprawiać aktinidię ostrolistną (A. arguta), purpurową (A. purpurea) oraz pstrolistną (A. kolomikta). Według najnowszych badań taksonomicznych (Huang 2014) aktinidia purpurowa (A. purpurea) wchodzi w zakres zmienności aktinidii ostrolistnej. Aktinidia ostrolistna naturalnie występuje we wschodniej części Azji, na terenach rozciągających się od wschodnich rubieży Rosji, poprzez Japonię, Koreę aż po centralne i wschodnie rejony Chin.

Walory owoców

Owocem aktinidii jest wielonasienna jagoda. U omawianych gatunków owoce występują na pędach pojedynczo lub po 2 albo 3 w owocostanie (rzadziej więcej). Owoce aktinidii ostrolistnej (MiniKiwi) osiągają masę od kilku do kilkunastu gramów i mając wielkość porównywaną z dużymi winogronami są znacznie mniejsze niż owoce kiwi, których masa sięga nawet 90-100 g. Owoce MiniKiwi, inaczej niż Kiwi, pokryte są nagą, delikatną i jadalną skórką. Obie te cechy powodują, że można je bardzo prosto spożywać bez konieczności obierania. Dzięki temu owoce są promowane na rynku jako łatwa w spożyciu przekąska (super snack) i oferowane w niewielkich, 125-gramowych opakowaniach jednostkowych. Za dodatkową zaletę tych owoców uważa się różnorodność ich barwy i kształtów (owoce Kiwi wyglądają niemal zawsze tak samo). Obok owoców wydłużonych spotyka się okrągłe. Obok całkowicie zielonych także z atrakcyjnym rumieńcem lub całkowicie czerwone. Ta zmienność stwarza potencjalną możliwość wyboru do uprawy bardziej atrakcyjnych odmian. Powszechnie podnoszoną zaletą owoców Kiwi jest ich bogaty skład chemiczny i działanie prozdrowotne. Jednak większość tych cennych składników znajduje się w skórce i ze względu na jej usuwanie nie jest spożywana. Inaczej sprawa wygląda z owocami MiniKiwi. Mają one z jednej strony wyższą zawartość tych cennych składników, a z drugiej jadalną skórkę, gdzie stężenie większości z nich jest wielokrotnie wyższe niż w miąższu (Latocha i in. 2015; Kim i in. 2009). Dotychczasowe badania wskazują na obecność w owocach MiniKiwi niemal 20 różnych związków o działaniu prozdrowotnym. Obok wysokiej zawartości witamin (głównie wit. C, A, E, B₂ i B₆), karotenoidów (najbogatsze źródło luteiny wśród komercyjnie uprawianych owoców), kwasu foliowego i związków fenolowych (cenne przeciwutleniacze) owoce zawierają dużo błonnika spożywczego (2-3%), minerałów (m. in. więcej potasu niż banany, wapnia niż jabłka i żelaza niż kiwi) i enzym proteolityczny – aktinidin (Latocha i in. 2010, Latocha i in. 2013, Latocha i Krupa 2007, Nishiyama i in. 2004, 2005). Ich dobroczynne działanie na układ sercowo-naczyniowy (obniżenie zawartości złego cholesterolu) i pokarmowy (regulacja) zostało potwierdzone licznymi badaniami (Jung i in. 2005, Duttaroy i Jørgensen 2004, Ferguson i Ferguson 2003). Niektóre badania potwierdziły także działanie hamujące rozwój ludzkich komórek nowotworowych (Zuo i in. 2012). Ze względu na dużą zawartość składników prozdrowotnych owoce te są często określane mianem owoców zdrowia (healthy fruit) i promowane jako żywność funkcjonalna (functional food). Obok cennego składu chemicznego owoce MiniKiwi mają atrakcyjny smak uważany przez wielu za bogatszy niż owoców kiwi, porównywalny do mieszaniny smaków agrestu, truskawek, bananów i śliwek. Owoce są także słodsze. Zależnie od sezonu i odmiany mogą zakumulować do 15-20% ekstraktu. Z punktu widzenia plantatora duża zaletą owoców jest ich zdolność do dojrzewania po zbiorze (owoc klimakteryczny), co jest rzadkością wśród roślin jagodowych.

Uprawa towarowa – informacje ogólne

Niewątpliwą zaletą aktinidii ostrolistnej jest duża wytrzymałość krzewów na mróz. Dojrzałe krzewy większości odmian bez uszczerbku znoszą mróz do -27°C a nawet -30°C. Nieco wrażliwsze są młode krzewy i w pierwszym roku zaleca się ich ochronę (kopczyk u nasady). Część odmian dostępnych na rynku jest nieco wrażliwsza (‘Issai’ czy ‘Ken’s Red’) i nie jest u nas polecana do uprawy towarowej w otwartym gruncie natomiast dobrze nadają się do uprawy amatorskiej w ogrodach. Za kolejną zaletę uważa się brak podatności krzewów na choroby i szkodniki co powoduje, że doskonale nadają się do uprawy ekologicznej. Owoce uzyskane w ten sposób osiągają na rynku europejskim znacznie wyższe ceny co może dodatkowo zachęcić niektórych sadowników do takiej uprawy. Oczywiście warunkiem zdrowych roślin jest spełnienie ich wymagań uprawowych. Wybór dobrej odmiany oraz właściwa technologia uprawy, zbioru i traktowania po zbiorze pozwala na uzyskanie wysokich plonów (nawet do 15t/ha) i dobrych cen sprzedaży owoców (na rynkach europejskich producent może uzyskać nawet 5-6 Euro/kg owoców I wyboru).

Za podstawowa ryzyko w uprawie MiniKiwi uważa się powszechnie podatność roślin na późnowiosenne przymrozki. Aktinidia pochodzi z klimatu kontynentalnego i choć doskonale radzi sobie z silnym mrozem zimą to rozpoczyna bardzo wcześnie wegetację (często już w końcu marca lub na początku kwietnia) i młode wyrastające pędy są bardzo wrażliwe na przemarzanie. Już przymrozek -2°C może uszkodzić wybijające pędy, co skutkuje brakiem plonu. Dorosłe rośliny dobrze regenerują uszkodzenia spowodowane przymrozkami i w kolejnym roku są w stanie wydać normalny plon owoców. Większym problemem jest regeneracja uszkodzeń przez bardzo młode krzewy dlatego zalecanym terminem sadzenia roślin na plantacji jest późna wiosna, gdy nie ma już ryzyka wystąpienia przymrozków. Ze względu na to iż aktinidia jest pnączem dla swojego wzrostu wymaga podpory. Dlatego na plantacji konieczne jest wykonanie konstrukcji nośnych. Dodatkowo należy wykonać instalację nawadniającą i antyprzymrozkową. Wszystko to powoduje iż koszt założenia plantacji jest dość wysoki, porównywalny lub nieco wyższy niż plantacji borówki wysokiej.

Kluczową informacją dla potencjalnego plantatora jest to iż aktinidia jest rośliną dwupienną. Fakt ten powoduje iż, aby uzyskać owoce koniecznym jest posadzenie na plantacji obok roślin żeńskich (dających owoce) także odpowiedniej ilości roślin męskich, które dostarczają pyłku. Jest to niezwykle ważne, gdyż  dobre zapylenie jest podstawowym czynnikiem wpływającym na jakość owoców MiniKiwi. Ponieważ wprowadzanie aktinidii do uprawy towarowej jest dopiero w fazie początkowej dopracowania wymaga także technologia jej uprawy oraz co równie ważne konieczne jest przygotowanie rynku na odbiór nowego owocu. 

Zakładanie plantacji – podstawowe informacje

Aby osiągnąć w uprawie MiniKiwi zadowalające rezultaty należy przede wszystkim starannie dobrać stanowisko uprawy. Miejsce pod aktinidię powinno być najmniej narażone na późnowiosenne przymrozki i wskazane by było osłonięte od silnych wiatrów latem (delikatne owoce bywają uszkadzane przez silnie wiejący wiatr). W przypadku nachylenia terenu niewskazany jest skłon południowy gdyż powodować może zbytnie nagrzewanie się terenu wiosna i nadmiernie przyspieszać wegetację roślin (przez co zwiększać ich narażenie na uszkodzenia od przymrozków). Wymagania glebowe są dość wysokie. Najlepsza jest gleba żyzna (nie słabsza niż IV klasy), lekko kwaśna (najlepsze pH 5,5-6,5) i bezwzględnie przepuszczalna (zalegająca po opadach woda może powodować zgniliznę korzeniową i zamieranie całych roślin). Bardzo korzystna jest wysoka zawartość substancji organicznej. Gleby bardzo zwięzłe o dużej zawartości wapnia lub bardzo lekkie, piaszczyste są nieprzydatne.

Ze względu na sposób i siłę wzrostu aktinidia wymaga zastosowania solidnych podpór. Dla plantacji towarowych najczęściej poleca się podpory w kształcie litery T wykonane ze słupków betonowych (7x7 cm) i poprzeczek wykonanych ze stali ocynkowanej. Docelowo słupki powinny wystawać nad ziemię na ok. 2 m, poprzeczka powinna mieć szerokość 1,8-2 m. Między podporami należy naciągnąć 5 drutów (2,5-3 mm), jeden centralny i po dwa z każdej strony. Poprzeczka powinna mieć taki kształt aby w konsekwencji druty od środka ku krawędzi znajdowały się na coraz niższej wysokości. Słupki ustawia się w odległości 5 m od siebie. Najlepsze ukierunkowanie rzędów jest w kierunku północ-południe co gwarantuje dobre doświetlenie krzewów. Krzewy w rzędzie sadzimy co 2,5-3,5 m (na żyźniejszych glebach co 4 m) a rzędy lokalizujemy co 4-4,5 m. Alternatywnym systemem prowadzenie krzewów jest szpaler prosty. Taką formę prowadzenia polecana jest niekiedy w Niemczech. Rzędy można wykonać co 3 m przy podobnej rozstawie krzewów w rzędach jak przy podporach w lit T. Obie formy mają swoje wady i zalety. W przypadku podpory w kształcie litery T rośliny są mniej narażone na przygruntowe przymrozki, owoce są bardziej chronione przed silnym wiatrem i poparzeniami od silnego nasłonecznienia i można oczekiwać wyższych plonów owoców (10-15 t w stosunku do 8-10 t ze szpaleru). Z kolei rośliny prowadzone w szpalerze wymagają bardzo intensywnego cięcia letniego gdyż w przeciwnym razie nadmiernie rozrastają się wszerz.

Dla ochrony przeciwprzymrozkowej najlepiej nadaje się system zraszaczy nadkoronowych. Jako system nawadniający mikrozraszacze podkoronowe. W celu prawidłowej pracy obu systemów konieczne jest posiadanie wydajnego źródła wody.

Prowadzenie i pielęgnacja roślin

W pierwszych latach rośliny wymagają cięcia formującego. Po uzyskaniu właściwej budowy krzewów prowadzimy jedynie cięcie „na owocowanie”. Materiał nasadzeniowy powinny stanowić rośliny produkowane w pojemnikach 1,5-2 L z dobrze wykształconą bryłą korzeniową, najlepiej dwuletnie. Krzewy sadzimy przy tyczkach bambusowych dł. 2,5 m w drugiej połowie maja i w pierwszym roku pozwalamy im swobodnie rosnąć. Sadzenie jesienne jest także możliwe jednak raczej wtedy, gdy mamy już funkcjonującą instalację chroniąca przed przymrozkami, które mogą nieodwracalnie uszkodzić świeżo posadzone krzewy. W drugim roku roślina powinna wypuścić z nasady silne pędy, z których jeden lub dwa pozostawiamy (zależnie od przyjętego sposobu prowadzenia) i sukcesywnie przymocowujemy do tyczek bambusowych unikając ich samodzielnego owijania się. Pozostałe pędy uszczykujemy. Zimą, po drugim sezonie, podczas cięcia usuwamy stare przyrosty krzewy pozostawiając jedynie jeden lub dwa najsilniejsze pędy wyprowadzone podczas drugiego roku uprawy. Pędy te mocujemy do centralnego drutu i prowadzimy w dwóch przeciwnych kierunkach (w przypadku pozostawienia jednego pędu dwa najwyżej wyrastające młode pędy prowadzimy w dwie strony wzdłuż centralnego drutu). Będą one stanowić podstawę konstrukcji krzewów przez kolejne lata uprawy. Z tych pędów w kolejnym sezonie wyrosną latorośle, które przymocowujemy do bocznych drutów pozwalając im swobodnie zwisać w dół skracając je tak by nie pokładały się na ziemi (ucinamy ok. 50 cm nad ziemią). Zimą pozostawiamy z tych pędów tylko część, którą rozmieszczamy równomiernie co ok. 30 cm i skracamy nieco poniżej zewnętrznego drutu. Z tych pędów w kolejnym sezonie wyrosną latorośle owoconośne a krzewy powinny wypuścić kolejne latorośle wegetatywne także z głównych pędów zamocowanych do centralnego drutu. Te latorośle kolejnej zimy podczas cięcia krzewów mocujemy do bocznych drutów i będą one stanowić źródło latorośli owoconośnych w kolejnym roku. W kolejnych latach czynność powtarzamy tak by podczas cięcia zimowego usuwać pędy, które owocowały i pozostawiać młode, równomiernie rozmieszczone, które będą owocować w następnym roku.

Cięcie roślin w szpalerze polega na wyprowadzeniu formy, w której pędy rozmieszczone są w dwóch kierunkach i zamocowane do kolejnych drutów. Wyrastające z tych pędów latorośle należy intensywnie skracać kilka razy w sezonie. Zimą wycinamy te co owocowały i pozostawiamy młode na owocowanie w kolejnym roku silnie je skracając. Czynność tą powtarzamy każdego roku.

Oprócz cięcia podstawowymi zabiegami pielęgnacyjnymi są nawożenie i nawadnianie. W pierwszym roku po posadzeniu roślin nawożenie mineralne należy stosować bardzo ostrożnie gdyż młode korzenie są wrażliwe na nawozy, szczególnie zawierające chlorki. Najlepiej jest zaprawiać doły podczas sadzenia roślin nawozami organicznymi jak np. przekompostowany obornik.  W kolejnych latach rośliny nawozimy w zależności od zasobności gleby po uprzednim wykonaniu stosownych analiz glebowych. Dokładne zalecenia nawozowe dla aktinidii nie zostały dotychczas opracowane, ale wstępne doświadczenia zagraniczne sugerują by rośliny rosnące na glebie o przeciętnej zasobności nawozić w ilości na 1 ha: 70-100 kg N, 30-60 kg P₂O₅ i 90-110 kg K₂O. Rośliny korzystnie reagują na dolistne nawożenie borem, szczególnie w okresie poprzedzającym kwitnienie. W okresie letniej suszy każdy z krzewów powinien dostać średnio po 10-15 litrów wody trzy razy w tygodniu.

Ze względu na dwupienność aktinidii kluczowe znaczenie dla uzyskania dobrej jakości owoców ma zapylenie. Przede wszystkim rośliny męskie powinny być równomiernie rozmieszczone na plantacji. Kwiaty aktinidii są zapylane przez owady i częściowo także przez wiatr. Bardzo dobrą praktyką jest ustawianie w okresie kwitnienia trzmieli oraz pszczół miodnych, które są bardzo efektywnym zapylaczem. W niektórych krajach europejskich praktykowane jest także sztuczne zapylanie roślin MiniKiwi pyłkiem A. deliciosa.

Gleba w rzędach powinna być utrzymana w stanie wolnym od chwastów, w międzyrzędach wskazane jest utrzymywanie murawy wzbogaconej np. w koniczynę. Murawę należy skosić tuż przed okresem kwitnienia krzewów by kwitnąca koniczyna nie stanowiła konkurencji dla owadów zapylających. Do zwalczania chwastów w rzędach nie należy stosować roundapu (lub robić to bardzo umiejętnie) gdyż rośliny wykazują dużą wrażliwość na ten preparat i łatwo może dojść do uszkodzenia systemu korzeniowego. Bardzo dobrym zabiegiem jest ściółkowanie – albo materiałami organicznymi albo matą jednak wyłącznie w białym (jasnym) kolorze. Szczególnie korzystnie na wzrost roślin wpływa nawożenie organiczne, np. poprzez ściółkowanie rzędów nawozem popieczarkowym zimą.

Zbiór i przechowywanie owoców

Za największą wadę owoców MiniKiwi uważa się nierównomiernie dojrzewanie co może utrudniać zbiór. Można to jednak częściowo zniwelować zbierając owoce w fazie dojrzałości zbiorczej i przechowując w warunkach chłodniczych. Takie postępowanie powoduje częściowe wyrównanie procesu dojrzewania.  Delikatna skórka z jednej strony jest zaletą  jednak z drugiej jest bardziej podatna na uszkodzenia.  To powoduje, że w trakcie uprawy, zbioru, sortowania i pakowania owoców wymagają delikatnego traktowania. Za kolejne ograniczenie uważa się słabą zdolność przechowalniczą, która dla owoców zbieranych w fazie dojrzałości zbiorczej i przechowywanych w warunkach chłodniczych (0-1°C; >90% wilg. względnej) wynosi jedynie 4-6 tygodni. Wprawdzie okres ten jest znacznie krótszy niż zdolność przechowalnicza owoców kiwi (6 miesięcy) to jest on znacznie dłuższy niż innych uprawianych u nas owoców miękkich – np. borówka wysoka, truskawki czy maliny. Za kolejną wadę uważa się także ich krótkie shelf life. Owoce w stanie dojrzałości konsumpcyjnej zachowują dobrą jakość przez okres 1-2 tyg. trzymane w lodówce a w temperaturze pokojowej do tygodnia. W przypadku niewielkich plantacji i blisko zlokalizowanego rynku zbytu można owoce zbierać bardziej dojrzałe, wykonując tą czynność kilkakrotnie. Jednak w przypadku większych plantacji praktykuje się jednorazowy zbiór owoców tej samej odmiany w chwili osiągnięcia przez nie fazy dojrzałości zbiorczej. Uważa się, że owoce nadające się do zbioru powinny uzyskać min. 6,5% ekstraktu i mieć czarne nasiona (Fisk i in. 2006, Latocha i in. 2014). Najczęściej taka sytuacja ma miejsce gdy ok. 1% owoców na krzewie zaczyna mięknąć. Sam zbiór owoców przeprowadza się ręcznie z duża ostrożnością by jak najmniej uszkodzić owoce. Nawet mikrouszkodzenia skórki podczas zboru wpływają na gorszą zdolność przechowalniczą owoców. Owoce po zbiorze powinny być jak najszybciej przewiezione z pola i po sortowaniu umieszczone w chłodni (temp. 0-1° C i wilg. względna powyżej 90%). Szybko schłodzone owoce można przechowywać w takich warunkach nawet do 4-6 tygodni. Korzystnie na długość przechowywania wpływa umieszczenie w chłodni filtrów pochłaniających etylen.

Odmiany

Na rynku ogrodniczym dostępnych jest obecnie dużo odmian aktinidii. Większość z nich nadaje się do amatorskiej uprawy w ogrodzie przydomowym czy na działce. Ze względu na dość krótki okres uprawy aktinidii na plantacjach towarowych trudno jest jednoznacznie stwierdzić, które z nich są do takiej uprawy najlepsze.  W poszczególnych krajach procentowy udział odmian w puli tych uprawianych jest zróżnicowany. Pewien wpływ mają na to także lokalne warunki siedliskowe (klimat, gleba).

Z dotychczasowych obserwacji wynika, że odmiany ‘Issai’ i ‘Ken’s Red’ są u nas mało przydatne do uprawy towarowej w otwartym gruncie (pierwsza z nich bywa uprawiana pod osłonami). Większość plantacji w Europie opiera się na dwóch odmianach, które oceniane są najwyżej spośród testowanych - ‘Geneva’ i ‘Weiki’ (=’Bayern Kiwi’). W USA podstawową odmiana sadzoną na plantacjach jest ‘Ananasnaya’ (=’Anna’), która także w wielu innych krajach uważana jest za podstawową odmianę do uprawy towarowej (np. w Chile). Odmiany ‘Weiki’ i ‘Ananasnaya’ mają niemal identyczne owoce oraz pozostałe cechy morfologiczne. Rosną silnie i są bardzo plenne. Obie są uważane za odmiany późne i ich owoce osiągają dojrzałość konsumpcyjną na krzewach około połowy października. Jagody tych odmian osiągają masę ok. 7-10 g i mają kształt cylindryczny (2,5 x 3,5 cm) a ich skórka, w miejscach nasłonecznionych pokryta jest intensywnym wiśniowo-czerwonym rumieńcem (‘Weiki’) lub bardziej czerwonym (‘Anna’). Ponadto obie cechuje mniejsza wrażliwość na trudniejsze warunki siedliskowe i bardzo dobra wytrzymałość roślin na mróz. Wszystko zatem wskazuje, że obie te odmiany powinny być podstawowymi do uprawy towarowej także u nas. Odmiana ‘Geneva’ ceniona jest za bardzo wczesną porę dojrzewania i bardzo dobry smak – owoce mają przyjemny miodowy aromat. Ta również bardzo plenna odmiana pochodzenia amerykańskiego ma nieco mniejsze owoce niż poprzednie odmiany (6-8 g), bardziej kuliste i ze słabym brązowoczerwonym rumieńcem lub bez niego. Dojrzałość konsumpcyjną na krzewie uzyskuje w połowie września. W niektórych krajach uprawia się także odmianę ‘Jumbo’ (lub niemal identyczną ‘Ambrosia’) oraz inne lokalne selekty. Jednak o ich przydatności decyduje dopasowanie do lokalnych warunków. Odmiana ‘Jumbo’ ma bardzo atrakcyjne, całkowicie zielone (bez rumieńca), wysłużone owoce o masie do 14-17 g jednak plenność krzewów jest zdecydowanie mniejsza niż opisanych wyżej i później wchodzą w plonowanie. Wśród odmian wyhodowanych w SGGW bardzo obiecująca dla upraw towarowych jest odmiana ‘Bingo’^PBR, o atrakcyjnych, nieco wydłużonych i spłaszczonych owocach. Ich cechą wyróżniającą jest różowoczerwony rumieniec, niespotykany u innych odmian oraz bardzo dobry smak i wielkość (8-14 g). Jest to odmiana sprawdzana na plantacji towarowej i na podstawie dotychczasowych rezultatów wynika, że wymaga żyźniejszych gleb. Jej owoce mają bardziej wyrównaną wielkość przez co mniej jest owoców niehandlowych.

Bibliografia

Duttaroy A.K., Jørgensen A. 2004: Effects of kiwifruit consumption on platelet aggregation and plasma lipids in healthy human volonteers. Platelets, 15(5): 287-292.

Ferguson A.R., Ferguson L.R, 2003: Are kiwifruit really good for you. Acta Hort., 610: 132-138.

Fisk C.L., McDaniel M.R., Strik B.C., Zhao Y. 2006: Physicochemical, sensory, and nutritive qualities of hardy kiwifruit (Actinidia arguta ‘Ananasnaya’) as affected by harvest maturity and storage. J. Food Sci., 71(3): 204-210.

Huang H. 2014: The Genus Actinidia, A World Monograph. Science Press, Beijing

Jung K-A., Song T-C., Han D., Kim I-H., Kim Y-E., Lee C-H. 2005: Cardiovascular protective properties of Kiwifruit extracts in vitro. Biol. Pharm. Bull., 28(9): 1782-1785.

Kim J.G., Beppu K., Kataoka I. 2009: Varietal differences in phenolic content and astringency in skin and flesh of hardy kiwifruit resources in Japan. Sci. Hort., 120(4): 551-554.

Latocha P., Krupa T. 2007: Morphological, chemical and sensory analyses of promising genotypes of hardy kiwifruit (Actinidia Lindl.) obtained in the breeding programme at WULS. Ann. Warsaw Univ. of Life Sc. SGGW, Horticult. and Landsc. Architect., 28: 111-119.

Latocha P., Krupa T., Wołosiak R., Worobiej E., Wilczak J. 2010: Antioxidant activity and chemical difference in fruit of different Actinidia sp. Int. J. Food Sci. Nutr., 61(4): 381-394.

Latocha, P., Wołosiak, R., Worobiej, E., Krupa, T. 2013. Clonal differences in antioxidant activity and bioactive constituents of hardy kiwifruit (Actinidia arguta) and its year-to-year variability. Journal of the Science of Food and Agriculture, 93: 1412–1419.

Latocha P., Krupa T., Jankowski P., Radzanowska J. 2014: Changes in postharvest physicochemical and sensory characteristics of hardy kiwifruit (Actinidia arguta and its hybrid) after cold storage under normal versus controlled atmosphere. Postharvest Biol. Technol. 88: 21–33.

Latocha P., Łata B., Stasiak A. 2015: Phenolics, ascorbate and the antioxidant potential of kiwiberry vs. common kiwifruit: The effect of cultivar and tissue type. Journal of Functional Foods 19: 155–163.

Li X., Li J., Soejarto D.D. 2009: Advances in the study of the systematics of Actinidia Lindley. Front. Biol. China, 4(1): 55-61.

Nishiyama I., Yamashita Y. Yamanaka M. Shimohashi A. Fukuda T., Oota T. 2004: Varietal difference in vitamin C content in the fruit of kiwifruit and other Actinidia species.  J. Agric. Food Chem., 52: 5472-5475.

Nishiyama I., Fukuda T., Oota T. 2005: Genotypic differences in chlorophyll, lutein, and b-carotene content in the fruit of Actinidia species. J. Agric. Food Chem., 53: 6403-6407.

Zuo, L.-L., Wang, Z.-Y., Fan, Z.-L., Tian, S.-Q., Liu, J.-R. 2012: Evaluation of antioxidant and  antiproliferative properties of three Actinidia (Actinidia kolomikta, Actinidia arguta, Actinidia chinensis) extracts in Vitro. International Journal of Molecular Sciences, 13: 5506–5518.