Zasady systematyki i nazewnictwa roślin

Clematis  'Princess Diana' Grupa Texensis

Zasady tworzenia i stosowania nazw botanicznych i nazw odmian uprawnych regulują dwa kodeksy:

• "Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej"
• "Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Roślin Uprawnych"

Kodeks nomenklatury botanicznej reguluje zasady tworzenia i stosowania nazw, nie ma w nim jednak podanej konkretnej taksonomii (nazewnictwa).
 
Kodeks jest oparty na kilku fundamentalnych zasadach, np.

1. Nazwy naukowe roślin traktowane są jak wyrazy łacińskie, bez względu na ich pochodzenie.
2. Każdy takson ma tylko jedną poprawną nazwę, która jest najwcześniejsza, czyli najwcześniej opublikowana. Od tego przewidziane są ściśle określone przez kodeks wyjątki.
3. Każda nazwa taksonu jest oparta na "typie nomenklaturowym", czyli wzorcu danej nazwy (zielnik, rysunek, zdjęcie, opis), który jest z nią nierozerwalnie związany.

Królestwo roślin podobnie jak królestwo zwierząt podzielone jest na coraz mniejsze grupy taksonomiczne: gromady, klasy, rodziny i rodzaje, dochodzimy do zasadniczej jednostki taksonometrycznej – gatunku (species), oznaczającej konkretną roślinę. Każdy rodzaj (genus) zawiera pewną liczbę gatunków.

Gromada		Gymnospermae – nagozalążkowe
		Angiospermae - okrytozalążkowe
	Klasa		Magnoliopsida – dwuliścienne
		Rodzina			Ranunculaceae – jaskrowate
			Rodzaj		Clematis
					Sekcja	Flammula
						Atragene
						Viticella
		Rodzina			Celastrace – dławiszowate
			Rodzaj		Celastrus
					Euonymus
		Rodzina			Vitaceae – winoroślowate
			Rodzaj		Vitis
					Ampelopsis
					Parthenocissus
		Rodzina			Caprifolioceae – przewiertniowate
			Rodzaj		Lonicera
				Podrodzaj	Caprifolium – wiciokrzew
		Rodzina			Hydrangeace – hortensjowate
			Rodzaj		Hydrangea
					Schizophragma
		Rodzina			Schisandraceae – cytryńcowate
			Rodzaj		Schisandra
		Rodzina			Papilionoideae – motylkowe
			Rodzaj		Wisteria
		Rodzina			Actinidiaceae – aktinidiowe
			Rodzaj		Actinidia
		Rodzina			Araliaceae – araliowate
			Rodzaj		Hedera – bluszcz
		Rodzina			Apocynaceae – toinowate
			Rodzaj		Vinca – barwinek
		Rodzina			Bignoniaceae – bignoniowate
			Rodzaj		Campsis – milin
		Rodzina			Aristolochiaceae – kokornakowate
			Rodzaj		Aristolochia

Naukowa nazwa gatunku składa się z dwu części – nazwy rodzaju i nazwy gatunku (epitetu gatunkowego), opatrzonych na końcu trzecim elementem – nazwiskiem autora (autorów) nazwy (np. Clematis flammula L.). Nazewnictwo takie wprowadził Karol Linneusz w 1735 r. i cały czas obowiązuje.

Nazwa rodzajowa Clematis, Lonicera, Vitis jest rzeczownikiem w pierwszym przypadku liczby pojedynczej, pisana jest zawsze dużą literą. Nazwy rodzajowe pochodzą najczęściej od nazw starogreckich lub starorzymskich, np. Clematis od greckiego określenia wijący się pęd – klema. Czasem nazwy mogą pochodzić od nazw w językach nowożytnych, ale zawsze traktowane są „gramatycznie” jak słowa łacińskie.

Drugi człon nazwy gatunku (epitet gatunkowy) ma postać przydawki rzeczownikowej lub przymiotnika. Jest on zawsze pisany małą literą, nawet jeśli pochodzi od nazwiska.

Nazwy rodzajowe i gatunkowe pisze się kursywą, natomiast wszystkie inne elementy nazw, np. nazwiska autorów, podgatunki, sekcje, odmiany, formy – normalną czcionką.

Każdy gatunek jest zbiorem osobników, zachowujących swoje cechy gatunkowe przy rozmnażaniu generatywnym. W każdej populacji panuje większa lub mniejsza zmienność wewnątrz gatunkowa, dotycząca cech drugorzędnych. W związku z tym wyróżnia się niższe jednostki (taksony) od gatunku, np. podgatunki, odmiany botaniczne (var.) oraz odmiany uprawne - kultywary.

W przypadku mieszańców międzygatunkowych między nazwą rodzajową i gatunkową umieszcza się znak „x”. Przykładowo Clematis x durandii Durand , gdyż powstał ze skrzyżowania Clematis integrifolia x Clematis lanuginosa, czy Clematis x diversifolia DC, który powstał z Clematis integrifolia x Clematis viticella.

Kultywary, czyli odmiany uprawne (z łaciny cultus = uprawny + varietas = odmiana ) – to rośliny wyhodowane lub znalezione na stanowisku naturalnym czy na terenie uprawnym (wyselekcjonowane), które są cenne dla ogrodnictwa lub rolnictwa. Cechy wyróżniające kultywar spośród innych osobników gatunku mogą być widoczne (pokrój, barwa kwiatów itp.) lub niewidoczne (np. skład chemiczny owoców, budowa drewna). Kultywary powstają w różny sposób, np. w wyniku zaplanowanej hodowli (hodowla to celowa działalność człowieka polegająca na krzyżowaniu roślin lub wywoływaniu u nich mutacji, aby po przeprowadzeniu selekcji uzyskać nowe osobniki o pożądanych cechach), samorzutnych mutacji, czy samorzutnego krzyżowania roślin występujących w naturze. Rośliny zaliczone do poszczególnych kultywarów z reguły nie przekazują swych cech potomstwu, a rozmnażane generatywnie wyradzają się. Dlatego jedyną pewną metodą rozmnażania zachowującą ich cechy jest rozmnażanie wegetatywne.

Z rozmnażanej wegetatywnie pojedynczej rośliny powstaje potomstwo o identycznych z nią (rośliną mateczną) cechach, czyli o tym samym genotypie. Takie rośliny nazywamy klonem. Z założenia kultywar powinien być klonem, choć są pewne odstępstwa od tej reguły.

Trzeba pamiętać jednak , że każda roślina może podlegać mutacjom, dlatego w obrębie klonu (kultywaru) mogą pojawiać się osobniki o innych cechach. Powinny być z uprawy usuwane. Niektóre z nich mogą się stać nowymi, czasem cennymi odmianami, np. Clematis `Multi Blue` jest mutantem (sportem) wyselekcjonowanym z Clematis `The President`, a `Blue Light` wyselekcjonowano z Clematis `Mrs Cholmondeley`.

Tworzenie nazw odmian uprawnych kultywarów regulowane jest wieloma szczegółowymi przepisami „Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Roślin Uprawnych”. Nazwy muszą pochodzić z języków nowożytnych. Nie mogą być nazwą koloru lub innej rośliny itp. Wyjątek stanowią nazwy, które nadano przed 1959 r., gdy kodeks wprowadzono.

Nazwy odmian uprawnych (kultywarów) pisze się dużą literą i ujmuje w pojedynczy cudzysłów, np. `Piilu`. Nazwę kultywaru umieszcza się często bezpośrednio po botanicznej nazwie rodzajowej – jeśli nie można zaliczyć nazwy odmiany do konkretnego gatunku lub gdy jest mieszańcem o rodowodzie trudnym do ustalenia, np. Clematis `The President`. Zasady te stosuje się coraz bardziej rygorystycznie. Najpierw zrezygnowano ze stosowania sztucznych gatunków, np. Clematis x jackmanii `Kardynał Wyszyński`. Teraz rezygnuje się z przypisywania odmian gatunkom do których są podobne, jaśli nie ma pewności, że nie powstały one z przekrzyżowania z jakimś innym gatunkiem. Dlatego zamiast, np. Clematis alpina `Constance` prawidłowa nazwa brzmi Clematis `Constance`, lub zamiast Clematis viticella `Minuet` - Clematis `Minuet`.

W nazewnictwie panuje duży bałagan, często ta sama roślina znana jest w różnych krajach lub szkółkach pod różnymi nazwami odmian, lub ta sama nazwa przypisywana jest całkie różnym roślinom.

Clematis Grupa Atragene 'Betina' ('Red Beetroot Beauty')

Od wielu lat czynione są starania, aby to uporządkować, patronują temu instytucje o znaczeniu międzynarodowym, aby ustalić powszechnie obowiązujące, jednoznaczne nazewnictwo. Obecnie przyjętym standardem w dziedzinie drzew, krzewów i bylin, są listy nazw odmian opracowane przez Hary`ego Van de Laar`a i współpracowników w Stacji Szkółkarskiej w Boskoop w Holandii („List of Names of Woody Plants” Boskoop 2000). Nazewnictwo powojników (Clematis) ujednoliciła Victoria Matthews publikując „Clematis Register and Checklist 2002” wydaną przez Królewskie Towarzystwo Ogrodnicze w Wielkiej Brytanii i uznane przez Międzynarodowe Towarzystwo Powojnikowe. 

Victoria  Matthews dla ułatwienia podzieliła odmiany na grupy, nadając im najczęściej nazwę pochodzącą od nazwy podrodzaju, sekcji lub gatunku:

• Grupa Atragene (od nazwy sekcji Atragene) grupującej: Clematis alpina, Clematis chiisanensis, Clematis fauriei, Clematis koreana, Clematis macropetala, Clematis ochotensis, Clematis sibirica i Clematis turcestanica. Do niedawna stosowano tradycyjny podział na Grupa Alpina – z pojedynczymi kwiatami i Grupa Macropetala z półpełnymi kwiatami.
  W naszej szkółce są, np. 'Betina' (‘Red Beetrootr Beauty’), 'Blue Bird', 'Brunette', 'Cecile', 'Constance', 'Frances Rivis', 'Frankie', 'Jan Lindmark', 'Lagoon', 'Markham's Pink', 'Pamela Jackman', 'Pink Flamingo', 'Purple Spider', 'Ruby', 'White Swan', 'Willy', sibirica.
• Grupa Flammula gdy co najmniej jeden z rodziców należy do sekcji Flammula, np. Clematis angustifolia, Clematis flammula, Clematis recta, Clematis terniflora.
• Grupa Heracleifolia – odmiany pochodzące od: Clematis heracleifolia, Clematis stans, Clematis tubulosa. W naszej szkółce są np. `Mrs. Robert Brydon`, `Praecox`.
• Grupa Integrifolia – odmiany pochodzące od: Clematis integrifolia łącznie z odmianami zaliczanymi do Clematis x diversifolia. W naszej szkółce są np. 'Alionushka', 'Arabella' (1994), 'Bluish Violet', 'Hakuree', 'Hanajiama', INSPIRATION, 'Juuli', `Lord Herchekll`, 'Olgae', 'Pamiat Serdtsa', 'Rooguchi', 'Rosea', integrifolia 'Alba', x diversifolia 'Blue Boy', x diversifolia 'Hendersonii'
• Grupa Montana - odmiany pochodzące od : Clematis chrysocoma, Clematis montana i Clematis spooneri. Np. 'Freda'.
• Grupa Tangutica – odmiany pochodzące od : Clematis intricata, Clematis ispahanica, Clematis ladakhiana, Clematis orientalis, Clematis serratifolia, Clematis tangutica i Clematis tibetana. Zastąpiło to dotychczasowy podział na Grupa Tangutica i Grupa Orientalis. W naszej szkółce są np. `Aureolin` , 'Bill MacKenzie' , `Helios` , `Lambton Park` , 'Last Dance' (syn. 'Orange Peel') .
• Grupa Texensis – odmiany pochodzące od : Clematis texensis, jeśli stanowią mieszańce z odmianami wielkokwiatowymi. W naszej szkółce są np. 'Duchess of Albany', 'Etoile Rose', 'Gravetye Beauty', 'Princess Diana'.
• Grupa Viorna- odmiany pochodzace od : Clematis crispa, Clematis fusca, Clematis ianthina, Clematis pitcherii, Clematis reticulata, Clematis texensis, Clematis viorna. Do tej grupy nie są zaliczane odmiany mające pokrewieństwo z Clematis integrifolia (te są wliczone do Grupy Integrifolia, oraz te, które zaliczono do Grupy Texensis).
• Grupa Vitalba – odmiany pochodzące od: Clematis ligusticifolia, Clematis potaninii, Clematis vitalba i Clematis virginiana. Np. `Paul Farges` (SUMMER SNOW).
• Grupa Viticella – odmiany pochodzące od: Clematis viticella, z wyjątkiem mieszańców z Clematis integrifolia, które zaliczane są do Grupy Integrifolia np. Clematis x diversifolia `Blue Boy`. W naszej szkółce są np. 'Abundance', 'Alba Luxurians', 'Betty Corning', 'Emilia Plater', 'Etoile Violette', 'Kermesina', 'Little Nell', 'Mme Julia Correvon', 'Minuet', 'Polish Spirit', 'Prince Charles', 'Purpurea Plena Elegans', 'Royal Velours', 'Venosa Violacea'.

Odmiany wielkokwiatowe zostały podzielone na dwie grupy:

• Grupa Wcześnie Kwitnących Wielkokwiatowych, które kwitną wiosną i wczesnym latem. Większość zaliczana kiedyś do Grupy Patens i Grupy Florida. Pąki zawiązują na zeszłorocznych pędach. Niektóre odmiany mogą ponownie kwitnąć na tegorocznych pedach.
• Grupa Późno Kwitnących Wielkokwiatowych. Kwitną na tegorocznych pędach, latem i jesienią. Zalicza się tu większość odmian z dotychczasowych Grup Lanuginosa i Jackmanii.

Podział odmian wielkokwiatowych jest dość kontrowersyjny i nie wszyscy chcą go uznać.

 

Synonimy, homonimy i polskie nazwy

Na przestrzeni czasów zmieniły się poglądy na systematykę i nazewnictwo roślin. W różnych publikacjach pojawiły się różne nazwy dla określenia tej samej rośliny. Jedna nazwa dotycząca konkretnej rośliny jest prawidłowa inne – różnie brzmiące a dotyczące tej samej rośliny są synonimami. Np. Clematis `Pamela Jackman` (syn. Clematis alpina `Pamela Jackman`).

Homonimy są nazwami jednakowo brzmiącymi, ale oznaczającymi różne gatunki czy odmiany, np. Clematis paniculata jest gatunkiem rosnącym w Nowej Zelandii, ale tej nazwy w USA używa się do oznaczania Clematis terniflora. Nazwa Clematis `Orange Peel` jest stosowana do oznaczania dwóch różnych roślin, dlatego typ holenderski (ten, który jest u nas w szkółce) nazwano ostatnio Clematis 'Last Dance'.

Polskie nazwy roślin sprawiają więcej kłopotów, gdyż nie ma obowiązującego kodeksu, ścisłych zasad i obowiązującego spisu nazw. Przyjmuje się jednak za prawidłowe pisanie obu członów nazw z małej litery np. powojnik alpejski. Jeśli stosuje się spolszczone nazwy łacińskie powinno stosować się fonetycznie polskie liter np. Clematis - klematis, Actinidia – aktinidia. W niektórych przypadkach spotyka się kilka nazw polskich dla tej samej rośliny, w wielu przypadkach polskich nazw brak.

Nazwy odmian uprawnych stosuje się zawsze w wersji oryginalnej, nie można ich tłumaczyć na różne języki, czyli Clematis `Błękitny Anioł` na całym świecie powinien być tak nazwany a nie `Blue Angel` co jest angielskim tłumaczeniem polskiej nazwy. Ze względów marketingowych dopuszcza się jednak stosowanie nazw handlowych, które mogą być tłumaczeniem lub mieć całkiem inne brzmienie. Nazwy te pisze się wszystkimi dużymi literami i bez cudzysłowów np. `Kakio` - PINK CHAMPAGNE, `Błękitny Anioł` - BLUE ANGEL, `Paul Farges` - SUMMER SNOW.

W szkółkach czasami dla oznaczenia pochodzenia odmiany, po nazwie dodaje się np. ex. Malinowski, z Kórnika czy od 1998. Są to oznaczenia prywatne, tylko do stosowania wewnątrz konkretnej szkółki dla rozróżnienia klonów pochodzących z różnych źródeł.

Opracowano na podstawie: